Kościół katolicki a niewolnictwo nowożytne, My a Trzeci Świat nr 7 (53)

	MY A TRZECI ŚWIAT Pismo gdańskiego ośrodka Ruchu Solidarności z Ubogimi Trzeciego Świata MAITR
	Nr 7 (53), październik-listopad 2001

KOŚCIÓŁ A NIEWOLNICTWO NOWOŻYTNE
      Po odkryciu Nowego Świata w r. 1492 odrodziło się niewolnictwo, znane jeszcze w czasach starożytnych, które jednak dzięki wpływowi chrześcijaństwa zostało w Europie już dawno zlikwidowane. Również w czasach nowożytnych Kościół katolicki, ale także Kościoły protestanckie i prawosławny, odegrały wiodącą rolę w walce z niewolnictwem i atlantyckim handlem niewolnikami. Przedstawienie całej historii tego procesu przekracza ramy tego artykułu. Wystarczy przywoływać wysiłki Bartolomé de las Casas (1474-1566) w obronie tubylców Ameryki w czasach konkwisty i jego protesty przeciw ich zniewalaniu, a także protesty papieży w tej samej kwestii i przeciw handlowi czarnymi niewolnikami.
      W tym brudnym handlu brały udział przede wszystkim Anglia, Francja, Portugalia i Hiszpania. Tylko Anglia próbowała naprawić uczynione zło, kiedy w r. 1815 na Kongresie Wiedeńskim podjęła inicjatywę zwalczania handlu niewolnikami, wywierając nacisk na trzy pozostałe kraje.
      W r. 1871 Ernest Havet pisał, że Papiestwo "nie miało intencji potępienia niewolnictwa" (Le christianisme et ses origines, I, s. XXI). Niemniej już w r. 1462 Pius II protestował przeciwko zdobywcom amerykańskim, określając niewolnictwo jako "wielką zbrodnię" (magnum scelus); podobe stanowisko zajął Leon X. W r. 1537 Paweł III zakazywał zniewalania Indian. Urban VIII w bulli z 22.04.1639 surowo zakazywał uprawiania jakiegokolwiek niewolnictwa wśród Indian z Paragwaju, Brazylii i w całych Indiach Zachodnich, zaś Benedykt XIV zakazywał zniewalania Indian w r. 1741. Pius VII żądał od Kongresu Wiedeńskiego w r. 1815 przeciwdziałania handlowi niewolnikami, zaś Grzegorz XVI potępił go w r. 1839 (zob. tekst w jęz. ang.). W bulli kanonizującej św. Piotra Klawera (1580-1654), jezuity, misjonarza czarnych niewolników w Cartagenie (centrum handlu niewolnikami nad Morzem Karaibskim, obecnie w Kolumbii) i jednego z najsłynniejszych przeciwników niewolnictwa, Pius IX piętnował "największe niegodziwości" (summum nefas) handlarzy niewolników. Znany jest piękny list In Plurimis (zob. tekst w jęz. ang.), który Leon XIII w r. 1888 adresował do biskupów brazylijskich, napominając ich, by usunęli z kraju pozostałości niewolnictwa. Na ten list biskupi odpowiedzieli przez energiczne wysiłki, a niektórzy wspaniałomyślni właściciele niewolników poprzez gremialne uwalnianie swych niewolników, jak w pierwszych wiekach Kościoła.
      W nowszych czasach handel niewolnikami nadal pustoszył Afrykę. Zyski z niego nie czerpały już kraje chrześcijańskie, w których niewolnictwo zostało zniesione, ale kraje muzułmańskie. Prekursorzy europejskiej penetracji Afryki, którzy zawsze byli w pierwszej linii: misjonarze ze zgromadzeń Ojców Ducha Świętego, Oblatów, Ojców Białych, Franciszkanów, Jezuitów, Księży Misjonarzy z Lyonu, pracujący w Sudanie, Gwinei, Gabonie, w regionie Wielkich Jezior, wykupywali niewolników i zakładali "wsie wolności". Na czele tego ruchu znalazł się kardynał Charles-Martial-Allemand Lavigerie (1825-1892) oraz papież Leon XIII.
      Walka z niewolnictwem stała się przedmiotem pierwszego listu pasterskiego kard. Lavigerie w Algierii. W r. 1868 założył on zgromadzenie Ojców Białych (Zgromadzenie Misjonarzy Afryki), w celu zwalczania niewolnictwa oraz pracy charytatywno-wychowawczej wśród mieszkańców Afryki. Kiedy Leon XIII w swym liście In Plurimis z 5.05.1888 do biskupów Brazylii apelował do świata w sprawie niewolników, biskup Kartaginy odpowiedział jako pierwszy. Pomimo wieku i słabości odwiedzał stolice Europy, mówił o okropnościach niewolnictwa afrykańskiego i nawoływał do tworzenia stowarzyszeń do walki z niewolnictwem. W r. 1888 założył Société Antiesclavagiste, zaś w r. 1889 promował międzynarodową konferencję w Brukseli, która w r. 1890 przyjęła sugestie kard. Lavigerie jako najlepszy środek osiągnięcia zniesienia niewolnictwa. "Kongres Paryski", zwołany w tym samy roku przez kardynała, wykazał dla tej sprawy wielki entuzjazm.
      Papież Leon XIII popierał kard. Lavigerie we wszystkich jego projektach. W r. 1890 w swej encyklice Catholicae Ecclesiae (zob. tekst w jęz. ang.) raz jeszcze potępił handlarzy niewolników oraz "przeklętą plagę niewolnictwa". Zarządził też doroczną zbiórkę ofiar na rzecz zwalcznia niewolnictwa, która miała być organizowana we wszystkich kościołach katolickich.
      Niektórzy pisarze, przeważnie ze szkoły socjalistycznej - Marks, Engels, Ciccotti i - w pewnej mierze - Seligman, przypisują zanik niewolnictwa niemal wyłącznie przyczynom ekonomicznym. W rzeczywistości jeżeli nie jedyną, to przynajmniej główną przyczyną obalenia niewolnictwa jest chrześcijaństwo, oddziałujące poprzez autorytet swej nauki i praktykę miłosierdzia. Wspomina o tym np. papież Leon XIII w r. 1888, pisząc o naturze ludzkiej wolności (zob. tekst w jęz. ang.).

Niewolnictwo współczesne w nauczaniu Jana Pawła II

      Niestety, obecnie niewolnictwo w różnych, często ukrytych formach, znów się nasila. Piętnuje je zdecydowanie papież Jan Paweł II.
      W encyklice Veritatis splendor z r. 1993 cytuje on słowa Soboru z Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (n. 27):
      Sam Sobór Watykański II, mówiąc o szacunku należnym ludzkiej osobie, wymienia wiele przykładów takich czynów: "Wszystko, co godzi w samo życie, jak wszelkiego rodzaju zabójstwa, ludobójstwa, spędzanie płodu, eutanazja i dobrowolne samobójstwo; wszystko, cokolwiek narusza całość osoby ludzkiej, jak okaleczenia, tortury zadawane ciału i duszy, wysiłki w kierunku przymusu psychicznego; wszystko, co ubliża godności ludzkiej, jak nieludzkie warunki życia, arbitralne aresztowania, deportacje, niewolnictwo, prostytucja, handel kobietami i młodzieżą, a także nieludzkie warunki pracy, w których traktuje się pracowników jak zwykłe narzędzia zysku, a nie jak wolne, odpowiedzialne osoby; wszystkie te i tym podobne sprawy i praktyki są czymś haniebnym; zakażają cywilizację ludzką, bardziej hańbią tych, którzy się ich dopuszczają, niż tych, którzy doznają krzywdy i są jak najbardziej sprzeczne z czcią należną Stwórcy (n. 80).
      Te same słowa cytuje Papież w encyklice Evangelium vitae z r. 1995 w n. 3 - "Nowe zagrożenia życia ludzkiego".
      W tym samym roku w adhortacji apostolskiej Ecclesia in Africa w n. 51 Papież pisze:
      "W Afryce potrzeba stosowania Ewangelii w konkrecie życia jest bardzo odczuwalna. Czyż można głosić Chrystusa na tym ogromnym kontynencie, zapominając, że jest on jednym z najuboższych regionów świata? Czyż można nie brać pod uwagę przepełnionej cierpieniami historii ziemi, na której tyle narodów wciąż zmaga się z głodem, wojnami, konfliktami rasowymi i plemiennymi, brakiem politycznej stabilności, łamaniem praw człowieka? To wszystko stanowi wyzwanie dla ewangelizacji" (Anioł Pański, 20.03.1994).
      Ze wszystkich dokumentów przygotowawczych, podobnie jak z dyskusji prowadzonych podczas Zgromadzenia, bardzo wyraźnie wyłania się fakt, że zjawiska takie, jak pogłębiające się ubóstwo Afryki, urbanizacja, zadłużenie międzynarodowe, handel bronią, problem uchodźców i wypędzonych, problemy demograficzne i zagrożenia rodziny, emancypacja kobiet, szerzenie się AIDS, utrzymywanie się w niektórych regionach praktyki niewolnictwa, etnocentryzm i konflikty plemienne - stanowią najważniejsze wyzwania, jakie rozważał Synod.
      W bulli Incarnationis mysterium z r. 1998, ogłaszającej Wielki Jubileusz roku 2000, Papież stwierdza:
      Szczególnie potrzebnym dziś znakiem miłosierdzia Bożego jest miłość, która otwiera nam oczy na potrzeby ludzi żyjących w nędzy i zepchniętych na margines społeczny. Zjawiska te ogarniają znaczną część społeczeństwa i rzucają cień śmierci na całe narody. Ludzkość zmaga się z nowymi formami niewolnictwa, bardziej podstępnymi, niż znane w przeszłości; dla zbyt wielu ludzi wolność pozostaje pustym słowem (n. 12).

Opracował Wojciech Zięba

      Zob. artykuł Stosunek Kościoła do niewolnictwa na ten temat w dominikańskim miesięczniku W Drodze w dziale "Szukającym drogi".

[Spis treści numeru, który czytasz]
[Skorowidz tematyczny artykułów]
[Adopcja Serca  - pomoc dla sierot]
[Strona główna]      [Napisz do nas]

KOŚCIÓŁ A NIEWOLNICTWO NOWOŻYTNE Po odkryciu Nowego Świata w r. 1492 odrodziło się niewolnictwo, znane jeszcze w czasach starożytnych, które jednak dzięki wpływowi chrześcijaństwa zostało w Europie już dawno zlikwidowane. Również w czasach nowożytnych Kościół katolicki, ale także Kościoły protestanckie i prawosławny, odegrały wiodącą rolę w walce z niewolnictwem i atlantyckim handlem niewolnikami. Przedstawienie całej historii tego procesu przekracza ramy tego artykułu. Wystarczy przywoływać wysiłki Bartolomé de las Casas (1474-1566) w obronie tubylców Ameryki w czasach konkwisty i jego protesty przeciw ich zniewalaniu, a także protesty papieży w tej samej kwestii i przeciw handlowi czarnymi niewolnikami. W tym brudnym handlu brały udział przede wszystkim Anglia, Francja, Portugalia i Hiszpania. Tylko Anglia próbowała naprawić uczynione zło, kiedy w r. 1815 na Kongresie Wiedeńskim podjęła inicjatywę zwalczania handlu niewolnikami, wywierając nacisk na trzy pozostałe kraje. W r. 1871 Ernest Havet pisał, że Papiestwo "nie miało intencji potępienia niewolnictwa" (Le christianisme et ses origines, I, s. XXI). Niemniej już w r. 1462 Pius II protestował przeciwko zdobywcom amerykańskim, określając niewolnictwo jako "wielką zbrodnię" (magnum scelus); podobe stanowisko zajął Leon X. W r. 1537 Paweł III zakazywał zniewalania Indian. Urban VIII w bulli z 22.04.1639 surowo zakazywał uprawiania jakiegokolwiek niewolnictwa wśród Indian z Paragwaju, Brazylii i w całych Indiach Zachodnich, zaś Benedykt XIV zakazywał zniewalania Indian w r. 1741. Pius VII żądał od Kongresu Wiedeńskiego w r. 1815 przeciwdziałania handlowi niewolnikami, zaś Grzegorz XVI potępił go w r. 1839 (zob. tekst w jęz. ang.). W bulli kanonizującej św. Piotra Klawera (1580-1654), jezuity, misjonarza czarnych niewolników w Cartagenie (centrum handlu niewolnikami nad Morzem Karaibskim, obecnie w Kolumbii) i jednego z najsłynniejszych przeciwników niewolnictwa, Pius IX piętnował "największe niegodziwości" (summum nefas) handlarzy niewolników. Znany jest piękny list In Plurimis (zob. tekst w jęz. ang.), który Leon XIII w r. 1888 adresował do biskupów brazylijskich, napominając ich, by usunęli z kraju pozostałości niewolnictwa. Na ten list biskupi odpowiedzieli przez energiczne wysiłki, a niektórzy wspaniałomyślni właściciele niewolników poprzez gremialne uwalnianie swych niewolników, jak w pierwszych wiekach Kościoła. W nowszych czasach handel niewolnikami nadal pustoszył Afrykę. Zyski z niego nie czerpały już kraje chrześcijańskie, w których niewolnictwo zostało zniesione, ale kraje muzułmańskie. Prekursorzy europejskiej penetracji Afryki, którzy zawsze byli w pierwszej linii: misjonarze ze zgromadzeń Ojców Ducha Świętego, Oblatów, Ojców Białych, Franciszkanów, Jezuitów, Księży Misjonarzy z Lyonu, pracujący w Sudanie, Gwinei, Gabonie, w regionie Wielkich Jezior, wykupywali niewolników i zakładali "wsie wolności". Na czele tego ruchu znalazł się kardynał Charles-Martial-Allemand Lavigerie (1825-1892) oraz papież Leon XIII. Walka z niewolnictwem stała się przedmiotem pierwszego listu pasterskiego kard. Lavigerie w Algierii. W r. 1868 założył on zgromadzenie Ojców Białych (Zgromadzenie Misjonarzy Afryki), w celu zwalczania niewolnictwa oraz pracy charytatywno-wychowawczej wśród mieszkańców Afryki. Kiedy Leon XIII w swym liście In Plurimis z 5.05.1888 do biskupów Brazylii apelował do świata w sprawie niewolników, biskup Kartaginy odpowiedział jako pierwszy. Pomimo wieku i słabości odwiedzał stolice Europy, mówił o okropnościach niewolnictwa afrykańskiego i nawoływał do tworzenia stowarzyszeń do walki z niewolnictwem. W r. 1888 założył Société Antiesclavagiste, zaś w r. 1889 promował międzynarodową konferencję w Brukseli, która w r. 1890 przyjęła sugestie kard. Lavigerie jako najlepszy środek osiągnięcia zniesienia niewolnictwa. "Kongres Paryski", zwołany w tym samy roku przez kardynała, wykazał dla tej sprawy wielki entuzjazm. Papież Leon XIII popierał kard. Lavigerie we wszystkich jego projektach. W r. 1890 w swej encyklice Catholicae Ecclesiae (zob. tekst w jęz. ang.) raz jeszcze potępił handlarzy niewolników oraz "przeklętą plagę niewolnictwa". Zarządził też doroczną zbiórkę ofiar na rzecz zwalcznia niewolnictwa, która miała być organizowana we wszystkich kościołach katolickich. Niektórzy pisarze, przeważnie ze szkoły socjalistycznej - Marks, Engels, Ciccotti i - w pewnej mierze - Seligman, przypisują zanik niewolnictwa niemal wyłącznie przyczynom ekonomicznym. W rzeczywistości jeżeli nie jedyną, to przynajmniej główną przyczyną obalenia niewolnictwa jest chrześcijaństwo, oddziałujące poprzez autorytet swej nauki i praktykę miłosierdzia. Wspomina o tym np. papież Leon XIII w r. 1888, pisząc o naturze ludzkiej wolności (zob. tekst w jęz. ang.). Niewolnictwo współczesne w nauczaniu Jana Pawła II

Niestety, obecnie niewolnictwo w różnych, często ukrytych formach, znów się nasila. Piętnuje je zdecydowanie papież Jan Paweł II. W encyklice Veritatis splendor z r. 1993 cytuje on słowa Soboru z Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (n. 27): Sam Sobór Watykański II, mówiąc o szacunku należnym ludzkiej osobie, wymienia wiele przykładów takich czynów: "Wszystko, co godzi w samo życie, jak wszelkiego rodzaju zabójstwa, ludobójstwa, spędzanie płodu, eutanazja i dobrowolne samobójstwo; wszystko, cokolwiek narusza całość osoby ludzkiej, jak okaleczenia, tortury zadawane ciału i duszy, wysiłki w kierunku przymusu psychicznego; wszystko, co ubliża godności ludzkiej, jak nieludzkie warunki życia, arbitralne aresztowania, deportacje, niewolnictwo, prostytucja, handel kobietami i młodzieżą, a także nieludzkie warunki pracy, w których traktuje się pracowników jak zwykłe narzędzia zysku, a nie jak wolne, odpowiedzialne osoby; wszystkie te i tym podobne sprawy i praktyki są czymś haniebnym; zakażają cywilizację ludzką, bardziej hańbią tych, którzy się ich dopuszczają, niż tych, którzy doznają krzywdy i są jak najbardziej sprzeczne z czcią należną Stwórcy (n. 80). Te same słowa cytuje Papież w encyklice Evangelium vitae z r. 1995 w n. 3 - "Nowe zagrożenia życia ludzkiego". W tym samym roku w adhortacji apostolskiej Ecclesia in Africa w n. 51 Papież pisze: "W Afryce potrzeba stosowania Ewangelii w konkrecie życia jest bardzo odczuwalna. Czyż można głosić Chrystusa na tym ogromnym kontynencie, zapominając, że jest on jednym z najuboższych regionów świata? Czyż można nie brać pod uwagę przepełnionej cierpieniami historii ziemi, na której tyle narodów wciąż zmaga się z głodem, wojnami, konfliktami rasowymi i plemiennymi, brakiem politycznej stabilności, łamaniem praw człowieka? To wszystko stanowi wyzwanie dla ewangelizacji" (Anioł Pański, 20.03.1994). Ze wszystkich dokumentów przygotowawczych, podobnie jak z dyskusji prowadzonych podczas Zgromadzenia, bardzo wyraźnie wyłania się fakt, że zjawiska takie, jak pogłębiające się ubóstwo Afryki, urbanizacja, zadłużenie międzynarodowe, handel bronią, problem uchodźców i wypędzonych, problemy demograficzne i zagrożenia rodziny, emancypacja kobiet, szerzenie się AIDS, utrzymywanie się w niektórych regionach praktyki niewolnictwa, etnocentryzm i konflikty plemienne - stanowią najważniejsze wyzwania, jakie rozważał Synod. W bulli Incarnationis mysterium z r. 1998, ogłaszającej Wielki Jubileusz roku 2000, Papież stwierdza: Szczególnie potrzebnym dziś znakiem miłosierdzia Bożego jest miłość, która otwiera nam oczy na potrzeby ludzi żyjących w nędzy i zepchniętych na margines społeczny. Zjawiska te ogarniają znaczną część społeczeństwa i rzucają cień śmierci na całe narody. Ludzkość zmaga się z nowymi formami niewolnictwa, bardziej podstępnymi, niż znane w przeszłości; dla zbyt wielu ludzi wolność pozostaje pustym słowem (n. 12). Opracował Wojciech Zięba Zob. artykuł Stosunek Kościoła do niewolnictwa na ten temat w dominikańskim miesięczniku W Drodze w dziale "Szukającym drogi".

[Spis treści numeru, który czytasz] [Skorowidz tematyczny artykułów] [Adopcja Serca - pomoc dla sierot] [Strona główna] [Napisz do nas]